חכמות חיצוניות

נאטיצן

1. מקורות כלליים: גרץ-שפ”ר, דברי ימי ישראל. ש”א רוזאניס, דברי ימי ישראל בתוגרמה. הנ”ל, קורות היהודים בתורכיה וארצות הקדם. ר’ נפתלי יעקב הכהן, אוצר הגדולים. חיד”א, שם הגדולים. ר’ יחיאל היילפרין, סדר הדורות. ר’ דוד קונפורטי, קורא הדורות. י”ד אייזנשטיין, אוצר ישראל. ש.י. פין, כנסת ישראל. ויקיפדיה. מחקריו של יוסף הקר ועוד. Jewish encyclopedia. Jewish virtual library. Encyclopedia.com. Wikipedia. ↩

2. עמנואל אבוהב Nomologia. ↩

3. ביי זיין טאטן מוראט דער צווייטער (קפא-ריא) איז געווען א געוויסער דאקטער יצחק פאשא, וועלכער איז באטיטלט געווארן “גאלען” על שם דעם גרויסן רוימישן דאקטער. זע אפרים ווסט, אלישע היווני, פעמים 41, איבער אן אומבאקאנטן חכם מיט’ן נאמען ‘אלישע’ וואס האט געלעבט ביים אנפאנג פון דער טערקישער הערשאפט, און זיין ספר ‘מפתח הרפואה’ אויף מעדיצין איז געווען שטארק פארשפרייט אינעם מיטלאלטער (ווערט צווישן אנדערע ציטירט דורך ר’ חיים ויטאל). עס איז מעגליך אז ער איז דער זעלבער ווי א געוויסער אלישע וואס האט זיך געדרייט ביים סולטאן, און וועמענ’ס פילאזאפיעס האבן געהאט א חלק אין אנהייבן די רענעסאנס עפאכע, דורך זיין תלמיד פליתון (Pletho). ער איז באשולדיגט געווארן אין כפירה און דאס איז מעגליך די סיבה פארוואס ער איז פארגעסן געווארן. ↩

4. טייל פון זיינע קינדער זענען אבער געבליבן אידן און האבן פארמאגט פריווילעגיעס אלס בני משפחה פונעם וויזיר (זע שו”ת מהרשד”ם חו”מ שס”ד). איליא (אליה) בן אברהם אל-יאהוד איז געקומען פון שפאניע און האט זיך געטויפט צו איסלאם. ער איז באשטימט געווארן אלס הויפט-דאקטער דורכ’ן סולטאן ביי א מגיפה. ער האט געשריבן ביכער אויף רפואה, אסטראנאמיע און קעגן אידישקייט. ↩

5. Myron M. Weinstein, The Correspondence of Dr. Abraham Ibn Sanchi, Studies in Bibliography and Booklore Vol. .20 פון זיינע אייניקלעך איז דער חכם ר’ אליעזר שנגי מח”ס דת ודין. ↩

6. ער האט פארפאסט א בוך אויף דענטיסטרי (ציין היילונג) אין טערקיש. זיין מאכט איז געווען גאר שטארק באקומענדיג א ספעציעלע ערלויבעניש צו בויען א פראכטפול פיר-שטאקיג הויז אין קאנסטאנטינאפאל. ↩

7. אין א דרשה פון ר’ משה אלמושנינו לויבט ער אויס ר’ יוסף המון (השני) פאר זיין ראלע אין שאפן די נויטיגע פריווילעגיעס פאר די אידן דורכ’ן סולטאן, אינאיינעם מיט אנדערע רופאי המלוכה צווישן זיי ר’ יהודה די שיגורא (מאמץ כח, דרש א). ר’ יהודה המון (-תד) ב”ר יצחק ב”ר יוסף השני איז געווען א רופא החצר אין א שפעטערן דור, אזוי אויך דער גרויסער משורר ר’ אהרן המון. אין די דאקומענטן ווערט דערמאנט א געוויסער דאקטער ‘יצחק’ וואס האט געהאט א שטארקע ראלע אין העלפן אנקניפן די באציאונגען צווישן טערקיי און פראנקרייך אין יאר ש”מ; לויט געוויסע איז דאס ר’ יצחק המון. ↩

8. דער משורר ר’ יצחק עונקינירה, וועמען דון יוסף האט אויסגעהאלטן אין זיין פאלאץ, האט פארפאסט א ספר ‘בן פורת יוסף’ וואס טוט פארשטעלן א ויכוח צווישן דון יוסף און א חכם (א נוצרי, לכאורה א אידישער משומד) וואס האלט אים פאָר פארוואס ער מאכט אוועק חכמות חיצוניות נאך וואס אין זיין יוגנט האט ער דאס גוט געקענט. דער שר ענטפערט אים באריכות, מיט א בקיאות אין די ספרי החכמות, ניצנדיג די אלגעמיינע רעטאריק פונעם דור מגורשי ספרד אראפצורייסן די פילאזאפיעס. ר’ יצחק (אדער זיינס א קרוב מיט’ן זעלבן נאמען) האט אויך פארפאסט א וואונדערליכן שיר אויף די א”ב און שאך שפיל מיט’ן נאמען ‘איומה כנדגלות’. פון דער משפחה איז דער משורר ר’ דוד עונקינירה, וועלכער האט געהערט צום קרייז פון די סאלוניקער משוררים, און ווי זייער שטייגער, פארפאסט שירים געזינגען צו ווערן מיט טערקישע לידער, זע שפעטער איבער דעם (יוסף פטאי, שירי דוד עונקינירה, קובץ על יד ירושלים תרצז).

   עס איז פארהאן א ספר ‘הודאת בעל דין’, וואס איז א ויכוח קעגן די נוצרים מיט א געוואלדיגן בקיאות בספריהם, וואס איז אנגעבליך פון ר’ דוד נשיא, א ברודער פון דון יוסף. למעשה איז דאס העכסט-ווארשיינליך א שפעטערדיגער חיבור וואס איז אומריכטיג מיוחס צו אים. ↩

9. זיין שוואגער איז געווען ראדריגא לאפעז (רעז-שנד), דער לייב-דאקטער פון דער בריטישער קעניגן עליזאבעט (שיח-שסג). זיין טאטע אנטוניו, איז געווען דער קעניגליכער דאקטער אין פארטוגאל וואו ער איז געצוואונגען געווארן צו שמד, און זיין זון איז אויפגעוואקסן אלס אנוס, אויסצייכענענדיג זיך אין מעדיצין אינעם ארטיגן אוניווערסיטעט. נאכ’ן ווערן באשולדיגט אין זיין א איד איז ער אנטלאפן קיין לאנדאן וואו ער איז בארימט געווארן צווישן די הויכע קרייזן, און רעדנדיג פינף שפראכן איז ער אריינגעדרייט געווארן אין דיפלאמאטישע אינטריגעס. עווענטועל איז איז ער אריינגעמישט געווארן אין א פארראט און גע’הרג’עט געווארן.

   אן אנדערער מאכטפולער הויף-מענטש אין דער זעלבער קליקע איז געווען דוד פאסי, וועלכער איז געווען די רעכטע האנט צום סולטאן מוראט דער דריטער. נאכ’ן ווערן פארוויקלט אין קאמפליצירטע הויף אינטריגעס און אינטערנאציאנאלע קאנספיראציעס איז ער פארטריבן געווארן אין גלות. ↩

10. רוזאניס, חלק ג’ ציון ד’ אות ב’ (284). ↩

11. אין דער זעלבער צייט וואס אסתר וואס איז געווען אן אגענט פאר’ן סולטאנ’ס מאמע, האט אן אנדערע פרוי, אספרנצה מלכי, געדינט אלס קיירא פאר’ן סולטאנ’ס ווייב. זי האט אבער שלעכט אפגעשניטן נאכ’ן פרובירן זיך צו מישן אין מלוכה זאכן, און איז ערמארדעט געווארן אין יאר ש”ס. די ערשטע אזא קיירא וואס מען ווייסט איז סטרונגילה, פון א קרא’ישער משפחה. זי האט זיך געטויפט צו איסלאם בעפאר איר טויט. ↩

12. Encyclopedia Judaica, Ottoman Jewish history. G. A. Russell, physicians at the Ottoman court, medical history 1990 34:243-267. Marc David Baer, Honored by the glory of Islam, 134. ↩

13. יוסף הקר, יוצאי ספרד באימפריה העות’מאנית במאות ה15-18. גאר אסאך אידן האבן געדינט אלס איבערזעצער פאר די אינטערנאציאנאלע דיפלאמאטן אין דער אימפעריע, זע יוסף הקר, שליחו של לואי הארבעה עשר בלבאנט. ↩

14. ער שרייבט לגבי דער וויכטיגקייט פון לערנען די חכמות: ”מיר האבן נישט געזען ווער עס זאל זיך לערנען די חכמות פון די פסוקים; בלויז דורך די ספעציעלע ביכער וואס זענען געמאכט פאר דעם,” און איז מאריך דערין. אין אן אינטערעסאנטן שמועס ברענגט ער אז די אמונה אין גלגול נשמות קומט פון די דרוזן און אנדערע פעלקער. ↩

15. זע איבער זיי אינעם קאפיטל איבער די חכמי ספרד. אן אנדערע צווייג פון דער משפחה איז געווען דער שר דון יהודה בנבנשתי, וועלכער האט אויסגעהאלטן פילע תלמידי חכמים וואס האבן זיך באנוצט מיט זיין גרויסער ביבליאטעק צו שרייבן זייערע ספרים (זע צב”ש הקדמת עין יעקב). דון שמואל בנבנשתי האט פארמאגט אין זיין ביבליאטעק “ספרים פנימיים וחיצונים”, זע יוסף הקר, הפעילות האינטלקטואלית בקרב יהודי האימפריה העות’מאנית, איבער נאך אזעלכע ביבליאטעקן. ↩

16. צווישן זיינע מחותנים ציילן זיך הגאון ר’ יהושע צונצין אב”ד אנקונה, און דער מהראנ”ח, שווער פון זיין זון רופא הסולטאן ר’ נסים בנבנשתי, טאטע פון הגאון ר’ משה בנבנשתי מחבר שו”ת ‘פני משה’. (זע מאיר בניהו, רופא החצר רבי משה בנבנשת, ספונות יב.) ↩

17. ר’ יהושע האט פארפאסט א ספר אויף רפואה, און ברענגט אסאך די ווערטער פון די פילאזאפן אין זיינע ספרים. ער פארציילט וויאזוי ער האט געזען אין ר’ יצחק קארו’ס ביבליאטעק דעם ספר ‘תיבת נח’ אויף שרשי לשה”ק, פונעם קריסטליכן צענזאר און העבראיסט מארקא מארינא. דאס איז נישט צו פארמישן מיט ר’ יצחק קארו דער פעטער און רבי פונעם בית יוסף, מחבר פון ‘תולדות יצחק’, וועלכער האט זיך באזעצט אין טערקיי נאכ’ן גירוש, וואס ער איז אויך געווען בקי בחכמות און ברענגט אין זיין ספר אסאך ידיעות בעניני רפואה, פילוסופיה ושאר חכמות. דער בית יוסף אליין האט שטארק געשעצט דעם רמב”ם אויף וועם ער באזירט למעשה דעם גרעסטן טייל פון שולחן ערוך, און ציטירט פון אים אפילו שטיקלעך וואס שמעקן פון ראציאנאליזם (זע ביאור הגר”א, יו”ד סי’ קעט), אזוי אויך איז באוואוסט זיין חיבור ‘כסף משנה’ אויפ’ן רמב”ם. דער רייזנדער פון תימן ר’ זכרי’ אלצהארי פארציילט וויאזוי א תלמיד האט געגעבן א שיעור בעניני פילוסופיה בפניו פונעם בית יוסף אין זיין ישיבה, אבער עס איז נישט זיכער אויב דאס איז היסטאריש קראנט.

    ר’ שמואל סבע, א שוואגער פונעם ב”י, איז געווען א רב און דאקטער אין אנדריאנאפאל. א געוויסער ר’ שלמה מ’סרץ רופט אים אין א בריוו צו א ויכוח נאך וואס ער האט באליידיגט זייער שטאט, און ער רעכנט אויס פילצאליגע חכמות חיצוניות וואס זיי זאלן זיך פארהערן אינאיינעם מיט תורה, זייענדיג זאכן וואס חכמי ישראל האבן געדארפט צו קענען אין יענער צייט. ↩

18. סימן מז-ח. זע מאיר בניהו, לקורות היהודים בתירייא, ציון יב. ↩

19. זיין טאטע אשר ברודא (באקאנט אלס “דאקטער דיוניסיו”) איז געווען א קעניגליכער דאקטער אין פארטוגאל אלס אנוס. שפעטער איז ער אנטלאפן קיין אנטווערפן וואו ער איז געווען א פרנס אין דער אידישער קהילה, און שפעטער אין ענגלאנד און איטאליע. די אינקוויזיציע האט פארברענט זיין בילד. Uriel Heyd, an unknown turkish treatise by a jewish physician. ↩

20. בכלל האט די אטאמאנישע אימפעריע זיך פארפעלט מיטצוכאפן מיט דער וויסנשאפטליכער פארשריט פון אייראפע, און איז צוביסלעך געווארן שטארק צוריקגעבליבן מיט זייער טעכנאלאגיע און סייענס. ↩

21. ניקאפאל איז געווען א וויכטיגע שטאט אין בולגאריע וואס איז שפעטער געווארן א טייל פון דער אטאמאנישער אימפעריע. עס איז אינטערעסאנט צו דערמאנען, אז דער לעצטער קעניג פון בולגאריע האט געהייראט א אידישע פרוי מיט’ן נאמען שרה תיאודורה, און איר געטויפט צו נצרות. זי האט געטון טובות פאר אירע אידישע ברידער, און איז געווען די מאמע פון פארשידענע קעניגן און הערשער אינעם ראיאן. ↩

22. זע אבער יוסף הקר, הרבנות הראשית באימפריה העות’מאנית במאות הט”ו והט”ז. ↩

23. אין שו”ת הרא”ם (סי’ נז) הערן מיר איבער א היציגער מחלוקה אין דער קהילה, ווען טייל קנאים האבן געוואלט פארבאטן צו לערנען די חכמות מיט די קראים וועלכע האבן געהאט א היבשע אנוועזנהייט דארט. דער רא”ם איז מאריך מתיר צו זיין, זאגנדיג אז עס איז קיינמאל נישט געווען קיין פראבלעם ביי גדולי ישראל צו לערנען חכמות חיצוניות מיט - אדער פון - גוים, מוסולמענער, אדער קראים. ער גייט אריין אין דער סוגיא אויב לערנען חכמות איז א מצוה - ווי דער רמב”ם - אדער א רשות, און רעדט זיך אפ אז דער איסור איז גורם אז די אידישע תלמידים לאזן נאך דאס לימוד החכמות ווען עס איז נישט דא קיין קנאת סופרים. ער פארציילט אז זיין רבי ר’ מרדכי כומטינו (א גרויסער חכם וואס האט געשריבן פילע ספרים אויף אסטראנאמיע, רפואה און אנדערע חכמות), און זיין רבינ’ס רבי ר’ חנוך צפרטא, האבן געלערנט מיט די קראים חכמות און אפילו תורה, זיך קריגנדיג מיט ר’ משה קפשאלי וואס האט גע’אסר’ט צו לערנען תורה מיט זיי. ↩

24. אין שו”ת מים עמוקים (סי’ כו) שרייבט זיך דער רא”ם מיט “הרופא המובהק” ר’ אברהם סבע, וואס לויט געוויסע איז דאס דער בעל ‘צרור המור’. זע דן מנור, לתולדותיו של ר’ אברהם סבע, מחקרי ירושלים במחשבת ישראל ב. ר’ משה ב”ר יהודה גאליינו איז געווען א תלמיד פון רא”ם; ער איז געווען א דאקטער אין קעניגליכן הויף און א פילאזאף שרייבנדיג און פארטייטשנדיג פילע ספרים. אין זיין ספר ‘תעלומות חכמה’ ברענגט ער א גאנצן אויסוואל פון פארשידענע ערליי חכמות און פסעוודא-חכמות ווי זכרון-טעכניקן און נאך (צווישן אנדערע פארציילט ער איבער א כמו-ראבאט וואס האט געארבעט מיט שטריק וואס ער האט פארגעשטעלט פאר’ן סולטאן). ער דערמאנט דארט איבער די אידישע רופאי המלך וואס האבן זיך געדרייט אין פאלאץ אין יענע צייטן (א’ דוד, תעלומות חכמה לר’ משה בן יהודה גאליינו, קרית ספר 63. זע אבער י”מ תא-שמע, כנסת מחקרים ג כב, אז ער האט געהייסן אליהו). דער פארשער Robert Morrison שרייבט, אז עס איז שטארק מעגליך אז אדאנק גאליינו זענען אנגעקומען די חידושים אין אסטראנאמיע פון די מוסולמענער חכמים צו קאפערניקוס, וואס האט אים שפעטער געהאלפן צו ערצייגן זיין וועלט-בארימטן העליאצענטרישן מהלך אין אסטראנאמיע. לויט אים געפינען מיר פריע דיסקוסיעס איבער דעם נושא אין גאליינו’ס ספרים, אזוי אויך אינעם ספר ‘מכתב אליהו’ אויף אסטראנאמיע פון ר’ אליהו אלפג’י (פון קושטא; ער ווערט געברענגט אין די ספרי שו”ת), אין א חיבור פון החכם ר’ יצחק אבולקר, און אינעם חיבור פון רא”ם אויף תכונה. דורך זיי איז עס מעגליך אנגעקומען קיין איטאליע (A Scholarly Intermediary between the Ottoman Empire and Renaissance Europe).

    עס איז געווען נאך איינער פון דער משפחה, ר’ משה בן אליהו גאליינו, וואס האט פארפאסט דעם ספר ‘תולדות אדם’, א פאפולערער ספר אויף חכמת היד והפרצוף, וואו ער ברענגט פון אריסטו און גאלינוס פארשידענע חכמות און איינרעדענישן. אויך האט ער איבערגעזעצט ספרי אסטראלאגיע און א ספר אויף גורלות. ↩

25. זע אין שו”ת הרא”ם סי’ נו, וסי’ ה. אין דער אויבנדערמאנטער תשובה סי’ נז, ווערן ספעציפיש אויסגערעכנט די חכמות: הגיון, טבע, מה שאחר הטבע, מספר, תשבורת, תכונה און מוסיקה. אין אידיש: לאגיק, פיזיק, מעטאפיזיק, מאטעמאטיק, געאמעטריע, אסטראנאמיע און מוזיק. דאס זענען די ‘שבע חכמות’ וואס ווערן כסדר דערמאנט אין די ספרים, צומאל מיט אנדערע איינטיילונגען. דאס איז געבויט אויפ’ן געדאנק פון די ‘seven liberal arts’ וואס זענען געלערנט געווארן אין די אלגעמיינע אוניווערסיטעטן אינעם מיטלאלטער, מיט’ן טויש פון גראמאטיק און רעטאריק אנשטאט פיזיק און מעטאפיזיק, וואס דאס איז ערשט געלערנט געווארן ביי א העכערן שטאפל. ↩

26. זיין זיידע ר’ שלמה, פון די מגורשי פארטוגאל, איז געווען א רופא מומחה. מהר”ש הזקן האט געהאט א זון ר’ יצחק, אויך א גרויסער חכם און פילאזאף, זיין זון איז ר’ שלמה לבית הלוי הבחור, מחבר פון שו”ת מהר”ש לבית הלוי. מהר”ש הזקן איז געווען דער שווער פונעם גאון מהר”א ששון בעל שו”ת תורת אמת. ↩

27. ער פארציילט ווי ער האט זיך ספעציעל געלערנט די לשונות הגוים כדי צו קענען ליינען די ספרי חכמה. ער שטעלט אויס א סדר הלימוד פון די 30 ביז די 40 יאר, וואס נעמט אריין די “חכמות הגיוניות, למודיות, טבעיות ואלהיות”. אין אלגעמיין ווארנט ער אבער אויך קעגן זיך צו שטארק אריינלייגן אין חכמות אויפ’ן חשבון פון תורה. עס איז מערקווירדיג וואס ער מערקט אן אז אין מדרש געפינען מיר פלאטאנישע געדאנקען… ↩

28. זיין שווער איז געווען הרופא ר’ שמואל קורי, מיט וועמען ער האט זיך געשריבן בעניני הלכה ופילוסופיה. ↩

29. ר’ דוד האט געשריבן פארשידענע ספרים אויף די חכמות. עס זענען דא וואס שטעלן אים צוזאם מיט’ן אידישן אסטראנאמער דוד פון סאלוניקי, וואס האט ארויסגעהאלפן דעם חכם טאקי-אל-דין אין זיין אסטראנאמישער אבזערוואטאריע וואס איז אויפגעשטעלט געווארן דורכ’ן סולטאן צו זען זיין מזל… עס איז מעגליך אז ר’ דניאל בן פרחיה (זע שפעטער) האט אים אויך ארויסגעהאלפן איבערצוטייטשן מאטעמאטישע און אסטראנאמישע ביכער Avner Ben Zaken, Cross cultural scientific exchanges.

    אן אנדערער פון זיינע תלמידים איז ר’ אשר הכהן ארדוט, רב מובהק וראש ישיבה כולל בחכמות (קורא הדורות), אן אייניקל פונעם בעל העקידה. ר’ אשר איז געווען דער רבי פון די גאונים ר’ אהרן פרחיה בעל ‘פרח מטה אהרן’, און ר’ ברוך אנגיל. ↩

30. ער האט פארטייטשט ביכער פון די חכמי האומות פון זיין צייט. ער נעמט אן די שיטה פון העליאצענטריזם פון קאפערניקוס און ציטירט שפאנישע משוררים. אין א בריוו טרעט ער ארויס שארף קעגן די וואס לאזן נישט לערנען די חכמות (הקר, הפעילות, הע’ 51). ↩

31. ר’ יוסף איז געווען א גרויסער מקובל און הייליגער מענטש. מען פארציילט אויף אים אז ער איז נישט געשלאפן אין א בעט פאר פערציג יאר משבת לשבת! (ראשית חכמה). רוב גדולי ישראל פון יענער צייט זענען געווען זיינע תלמידים (צווישן זיי דער אלשיך, מהרשד”ם, ר”ש אלקבץ, ועוד). איבער זיין פילאזאפיע זע יוסף ברוך סרמוניטה, הספרות הסכולסטית בספר פורת יוסף לרבי יוסף טאיטאצאק, ספונות יא. ברכה זק, פירושיו הדרשניים של ר’ יוסף טאיטצאק, מחקרי ירושלים במחשבת ישראל ז. ↩

32. ר’ מאיר האט געוואוינט אין טערקיי נאכ’ן גירוש. אויך דער עלטערער גאון ר’ יואל ן’ שועיב האט זיך דארט באזעצט נאכ’ן גירוש. זיינע ספרים, וועלכע זענען פול מיט רעפערענצן צו די פילאזאפישע ספרים, זענען א קלאסישער ביישפיל צו די ספרי חכמי ספרד אינעם לעצטן דור בעפאר’ן גירוש. זיי זענען געדרוקט געווארן אין קושטא. ↩

33. ר’ אליהו ן’ חיים (ב. רצ-שע), הויפט רב אין קושטא. עס איז מערקווירדיג ווי ער שרייבט אז חז”ל האבן געגלייבט אז די ערד איז פלאך קעגן “המוסכם אצלינו היום”, ענליך צו די קאנטראווערסיאלע רייד פון ר’ עזריה רוסי (פ’ בראשית וקרח). אין פ’ משפטים ברענגט ער א “מאמר החכם” וואס ווערט מיוחס צום קריסטליכן חכם הירונימוס. איבער ר’ אהרן ן’ חיים זע דן מנור, ההשגחה הנס והטבע במשנתו הפילוסופית של ר אהרן אבן חיים.

    יוסף הקר טענה’ט אבער, אז אין די ספרים פון דעם דור זענען שוין די פילאזאפישע חקירות אסאך מער א טפל און ווייניגער ארגינעל, ווי עס דערקענט זיך אין די ספרים פון ראנ”ח, ר’ יוסף טראני (מהרי”ט) און ר’ יאשיהו פינטו וואס כאטש זיי ברענגען אסאך די ספרי חקירה איז עס שוין פיל ווייניגער ווי די ערשטע דורות נאכ’ן גירוש. ↩

34. צווישן דעם רייכן אויסוואל פון מראי מקומות וואס ער ברענגט זענען מו”נ ורלב”ג, בדרשי, אור ה’, עיקרים, דרך אמונה, ‘חכמי הנוצרים’, ‘החיצוניים’, די גריכישע פילאזאפן אריסטו, אפלטון, בן דקאליס און קמדריוס (- ער מיינט מעגליך די באקאנטע פילאזאפן אמפידוקלוס און אנכסימנדרוס), די אראבישע פילאזאפן אבן סינא און אבן רושד, ‘החוקרים’, ‘הרופאים’, ‘הטבעיים’, תפלה למשה (אלמושנינו) בשם ‘ספרי הרומיים’, מפשר חלמין בשם ‘חכמי קדם’, יוסיפון, ועוד.

    אויף איין פלאץ וויל ער אפילו זאגן אז די חכמות האט אברהם געלערנט, און אויך יעקב האט דאס געלערנט מיט יוסף נאך נישט האבנדיג קיין תורה דעמאלט… אין ב”ר ב, ד שרייבט ער אז חז”ל זענען נישט געווען בקי אין אסטראנאמיע נאר וויפיל ס’האט אויסגעפעלט פאר קביעות המועדים, און דעריבער האבן זיי געקענט מאכן טעותים. זיין זון ר’ יוסף איז געווען א רופא און האט געשריבן א שיר אין זיין הקדמה צום טאטנ’ס ספר. זע אויך מאיר בניהו, ר’ שמואל יפה אשכנזי, תרביץ מב. ↩

35. זע אבער שאול רגב, לימוד כתיבה והדפסת ספרים בפילוסופיה במאה הט”ז, אז בעיקר זענען געדרוקט געווארן ספרי פילאזאפיע און נישט קיין אנדערע ספרי חכמות, וועלכע זענען אין גרויס טייל פארבליבן בכתב יד און פארלוירן געגאנגען. ↩

36. טייל פון די רבנים זענען געווען ברוגז אויף די דרוקער פאר’ן דרוקן די סארט ספרים ווי עמנואל און די ראמאנען, און האבן פארבאטן דאס צו ליינען (זע יוסף הקר, גרשם שונצינו המדפיס הריניסאנסי וחכמי שאלוניקי). פון די פילצאליגע איסורים דערקעגן ווייזט זיך אבער ארויס אז דאס איז געווען גאר פאפולער ביים פאלק. אפילו קעגן ליינען ספרי מלחמות ודברי הימים זענען געווען פילע אוסרים, בפרט אין שבת, אבער אין די שפעטערדיגע פוסקים זענען דא פילע מקילים.

    זע י’ הקר, תמונת ההיסטוריה של ר’ שמואל ווליריאו, ווי ער באטראכט דארט די פילע היסטאריע רעפערענצן אין די ספרים פונעם חכם ורופא ר’ שמואל וולריו פון גריכלאנד, וועמענ’ס פירושים אויף דניאל און אסתר זענען פול מיט ציטאטן פון די ספרי חכמות ופילוסופיה, און ער באניצט זיך מיט די דרכי המלוכה בימיו צו מסביר זיין די פסוקים. ↩

37. איבער אים זע שאול רגב, עיונים במשנתו הפילוסופית-דתית של ר’ שלמה אלמולי, דעת 62.

    אן אנדערער פון די מדפיסים איז געווען ר’ שלמה ן’ מלך, וואס האט דארט געדרוקט זיין ספר ‘מכלל יופי’ אויף דקדוק געבויט אויף אבן עזרא ורד”ק. דער ספר איז געווארן א פאפולערער ספר זיך צו לערנען דקדוק במשך די יארן. ↩

38. זע יוסף הקר, לדמותם הרוחנית של יהודי ספרד בסוף המאה החמש-עשרה, איבער ר’ יוסף גרסון, פון די ראשי ישיבה אין ספרד. זע אויך שפעטער איבער די מקובלים וועלכע זענען בדרך כלל געגאנגען מיט’ן מהלך וואס איז שפעטער געווארן די אנגענומענע שיטה ביי רוב כלל ישראל. זע אבער ח. ה. בן-ששון, דור גולי ספרד על עצמו, ציון כו, אז באמת איז פילאזאפיע ווייט נישט געווען אזוי פארשפרייט בעפאר’ן גירוש ווי מ’וואלט געוואלט קלערן.

    די דאזיגע תקופה פון ערב און נאכ’ן גירוש איז אויך די צייט ווען דער טערמין “חכמות חיצוניות” איז געווארן פאפולער זיך צו באציען צו אלע חכמות אויסער דער תורה. ↩

39. זיין איידעם איז געווען דער חכם ר’ דוד ב”ר שלמה הרופא ויטאל פון גריכלאנד מחבר פון ‘כתר תורה’, א פוסק און מקובל, מדקדק און משורר. אין זיין ספר ‘מכתם לדוד’ אויף די י”ג עקרים און אנדערע עניני חקירה ברענגט ער זאכן איבער חכמת הטבע בשם זיין זיידע “הרופא המובהק” ר’ יצחק שולם פון שפאניע. ↩

40. די תשובה ווערט אויך מיוחס צום רדב”ז אבער עס איז לכאורה א טעות.

    ר’ אליהו איז געווען דער ממלא מקום פונעם רא”ם אלס רב אין קאנסטאנטינאפאל. ער ברענגט אין זיין ספר עטליכע מאל די ספרי אריסטו אויף מוזיק און רעטאריק; ער האט געשריבן פילע שירים און האט געקענט חכמת העיבור, לויט ווי עס שרייבט זיין תלמיד ר’ בנימין מוטאל בעל ‘תומת ישרים’, וואס איז אליין געווען א גרויסער מדקדק (חיד”א). ↩

41. זע אברהם מלמד, מיתוס החוזרים בתשובה הרמב”ם ואריסטו, דעת 64.

    זע מאיר בניהו, מקור על מגורשי ספרד בפורטוגאל, ספונות יא, אז דער ספר האמונות איז באהאלטן געווארן דורך די קינדער פונעם מחבר וועלכע זענען אליין געווען פילאזאפן און האבן זיך געשעמט דערמיט. הערשט נאכ’ן גירוש איז דער ספר געדרוקט געווארן, און ר”מ אלשקר האט געשפירט אז ער דארף עס אפענטפערן. ↩

42. זע יוסף הקר, פולמוס כנגד הפילוסופיה באיסטנבול במאה השש עשרה, עיונים בספר דרך חיים לר’ מנחם די לונזאנו.

    ער ברענגט א גאנצע ליסטע ציטאטן קעגן פילאזאפיע פון די ראשונים וואס זענען געווען דערקעגן, דערנאך לאזט ער זיך אריין אין אטאקעס קעגן דעם רמב”ם, אבן עזרא, רלב”ג, ר”ש ן’ חפני, עקרים, און באריכות קעגן דעם חובת הלבבות פאר זיין צוגאנג אז פילאזאפיע און חובות הלב איז חשוב’ער ווי מצוות מעשיות. די דאזיגע שארפע ווערטער זענען ארויסגעלאזט געווארן אין צווייטן דרוק און זענען ווארשיינליך נישט גוט אויפגענומען געווארן דורכ’ן ציבור וואס איז נאך אין יענער צייט געווען שטארק אריינגעטון אין די חכמות.

    ר’ מנחם ווייזט ארויס א ברייט בקיאות אין דער אלגעמיינער שירה פון פילע פעלקער און קולטורן, און באנוצט זיך מיט אראבישע און טערקישע לידער פאר זיינע שירים “צוליב זייער מעגליכקייט צוצוברענגען דעם מענטש צו מיסטישע עקסטאז” (אדוין סרוסי, ר’ מנחם די לונזאנו, ס’ זכרון למאיר בניהו).

    זיין אייניקל, ר’ אברהם לונזאנו, האט געשריבן א ספר ‘קנין אברהם’ (תפג) אויף דקדוק נאכדעם וואס ער איז אנגעקומען קיין פראג און געזען אז די אשכנזים פארשטייען נישט די ספרי דקדוק “וועלכע זענען געשריבן אין א פילאזאפישער שפראך”. (ער האט זיך אמאל גע’שמד’ט באונס.) ↩

43. אינעם דרך הלימוד פון די יוצאי ספרד קען מען נאך דערקענען די השפעה פון דער לאגיק און פילאזאפיע וואס איז געווען גאר פאפולער אין שפאניע; די כללי התלמוד פון ר”י קנפנטון וואס זענען געבויט אויף לאגיק זענען דארט פארברייטערט געווארן, און די אויסדרוקן פון פילאזאפיע ווערן פיל מאל דערמאנט אין די ספרי הלכה (זע חיים בנטוב, שיטת לימוד התלמוד בישיבות שאלוניקי ותורכיה, ספונות יג. דניאל בויארין, דרכם בקודש, על שיטת לימוד התלמוד בקרב מגורשי ספרד).

    דער גאון און פוסק ר’ יהודה אבן בולאט פון די מגורשי ספרד, א תלמיד פון ר”י קנפנטון, האט געשריבן א ספר ‘כלל קצר’ וואו ער שטעלט אויס א דרך הלימוד וואס נעמט אריין תלמוד והלכה און ספרי פילאזאפיע וחכמת הטבע, מיט א פינקטליכן סיסטעם וויאזוי און וויפיל צו לערנען דערפון ע”ש. ↩

44. י. ש. עמנואל, גדולי שלוניקי לדורותם. מיכאל מולכו, בבית העלמין של יהודי שאלוניקי. ↩

45. מאיר בניהו, בית אברבנאל בשאלוניקי, ספונות י”ב. ↩

46. זע אין שו”ת מהר”י בן לב (ח”א כט): “הרופאים מזאת העיר שידענו שהם מומחים ומובהקים”. זע יהושע ליבוביץ, לתולדות הרופאים היהודים בשאלוניקי, ספונות יא. יצחק ש. עמנואל, זכרון שלוניקי א. רוזאניס, שם.

    אנדערע דאקטוירים וואס ווערן דערמאנט זענען ר’ שלמה בן חביב (-רסד, פון א חשוב’ער משפחה פון שרים ורוזנים); ר’ יצחק בושאלדו (רפג); ר’ שם טוב אבשרגא; ר’ דוד שולם; ר’ יהודה עוזיאל א תלמיד פון מהרח”ש, פון דער חשוב’ער משפחת עוזיאל וועמענ’ס ראש המשפחה, החכם ורופא ר’ שמואל עוזיאל פון די מגורשי ספרד, איז נאך געוען א תלמיד פון מהר”י אבוהב. די משפחה האט ארויסגעגעבן נאך אסאך רבנים, רופאים ומשוררים; ר’ אברהם גאגין; ר’ אברהם חביליו (שנז), און נאך פילע. לויט געוויסע איז דארט אפילו געווען א בית מדרש לרפואה (Encyclopedia Judaica, Salonika), כאטש עס איז מסתבר אז מען רעדט באמת פון אן אלגעמיינער שולע און נישט קיין אידישע אינסטיטוציע. ↩

47. ”ומהם יצאת תורה וכל חכמות ועיונים… ואן נמצא כמוהם דברנים עוד ודרשנים, בתשבורת והנדסה ובתבונה והגיונים, ובחכמת אלהות הן נכונים הם ומוכנים…” (ר’ בנימין הלוי, מחזור אשכנזים, קושטא שה). ↩

48. שלשלת הקבלה. ר’ תם ווערט באטיטלט “הפילוסוף האלקי” (אהלי תם פ’) און אין דער הקדמה ווערט דערמאנט זיין גרויסקייט בחכמות חיצוניות. ער האט איבערגעדרוקט דעם ספר “יוסיפון” מיט פילע הוספות. אויך האט ער פארפאסט ספרים אויף תלמוד, רי”ף, און אנדערע חכמות, וואס זענען פארברענט געווארן. ↩

49. למעשה זאגן היינטיגע חוקרים אז דאס באציט זיך ווארשיינליך צו א שריפטליכע נעץ פון קארעספאנדענץ - ווי איידער א פיזישער בית-מדרש אין זיין הויז. זע שנהב ברטוב, שירת החול העברית של משוררי שאלוניקי, 3, ווי זי באטראכט דארט די הונדערטער שירים אין כתב יד פון דער גרופע משוררים וואס האבן זיך געשריבן כסדר שירים. צווישן זיי זענען אויך ר‘ אברהם ראובן, ר‘ יהודה אבן עזרא, ר‘ שאלתיאל גאליפפה, ר‘ יעקב טרפון ועוד. א דור שפעטער זענען געווען ר‘ אברהם רומאן ואחיו ר‘ חזקיה, ר‘ יום טוב יעיש און נאך צענדליגער אנדערע. עס זענען פארהאן אָן א שיעור שירים אין כתב יד פון די חבורות משוררים, וואס זענען קיינמאל געדרוקט געווארן. אין אלגעמיין זענען זייערע שירים געווען שטארק באזירט אויף די משוררי ספרד וועמען זיי האבן געשטרעבט נאכצומאכן, כאטש די שירי חול נעמען אן א מער ערנסטן כאראקטער, און שירי חשק זענען מער זעלטן.

    מיר געפינען אויך אנדערע גרופעס משוררים אין דער תקופה; אין מצרים איז געווען די חברת “בני אגור“ דורך ר‘ יוסף בן רם, און “בני מחול“ דורך ר‘ רחמים קלעי און זיינע משוררים. אין תימן האט געלעבט אביסל שפעטער דער גרויסער משורר ר‘ שלום שבזי, וואס איז געווען א געלערנטער מענטש אויך אין פילאזאפיע און אנדערע חכמות. זיינע שירים רעפלעקטירן אויך די לאקאלע אראבישע שירים (שלום שבזי, שירים. ערך יוסף טובי). א דריטער פון די פריערדערמאנטע רומאן ברידער, ר’ יעקב, אויך א משורר, האט געקענט פילע שפראכן און האט זיך באקענט - דורך זיין פריינט ליאון סיאא, א משומד, דער הויף-דאקטער פונעם פרינץ פון טראנסילוואניע - מיט’ן העברעאיסט יוהאן בוקסטארף, וועלכער האט שפעטער אפגעקויפט זיין גרויסן ביבליאטעק פון ספרי פילאזאפיע. ↩

50. פון רודוס (Rhodes) אין גריכלאנד. ער האט פארפאסט אן אינטערעסאנטע דראמא מיט’ן נאמען ‘לחם יהודה’ איבער א בת מלך וואס איז פארכאפט אין א טורעם און אירע ליבערס פרובירן איר צו באפרייען - א באקאנטע טעמע ביי די אלגעמיינע משוררים אין דער תקופה (ענליך איז די טעמע אין ‘תולדות ידותון’ פון ר’ נסים סאנג’י).

    ער האט זיך געהאלטן נאנט מיט די רופאי החצר פאר וועם ער האט פארפאסט שירים. אזוי אויך זענען פארהאן אויסטוישן פון שירה צווישן אים און די משוררים ר’ חנניה בן יקר און ר’ מנחם אגוזי (מחבר ‘גל של אגוזים’ עה”ת, אין דעם ספר ברענגט ער אסאך די אידישע פילאזאפן און די ספרי אריסטו). ↩

51. ער איז געווען פאררעכנט אלס דער ראש החבורה פון די משוררים. זיין ספר ‘סדר זמנים’ אנטהאלט גאר קינצליכע און מאדערנע סטיל שירים (דב ירדן, נקבצות משירי ר’ סעדיה לונגו, ספונות יב). ↩

52. עס זענען פארבליבן נאך פילצאליגע שירים, פיוטים און סליחות פון די משוררים פון יענער תקופה וואס זענען היבש אומבאקאנט. מיר וועלן דא אויסרעכענען נאך אביסל פון זיי:

    ר’ שלמה בן מזל טוב (ארום רמ-שי) איז געווען א משורר און מדפיס אין קושטא נאכ’ן גירוש, צווישן זיינע פילצאליגע שירי קודש וחול טרעפן מיר א שיר לכבוד דעם סולטאן סולימאן און א שיר אויפ’ן שאך שפיל ר’ שלמה איז געווען פון די ערשטע משוררים אנצוצייכענען ביי זיינע שירים אז דאס קומט צו געזינגען ווערן מיט גוי’אישע טענער - טערקישע, אראבישע, גריכישע און שפאנישע - א זאך וואס איז שפעטער געווארן גאר פארשפרייט.

    ר’ שלמה מבורך האט אים נאכגעמאכט מיט’ן פארפאסן שירים לכבוד דעם סולטאן סאלים (טובה בארי, שלמה מזל טוב, פעמים 59).

    דער משורר ר’ שלמה ן’ מובחר האט פארפאסט א ספר ‘חזק יד’ וואס איז אן איבערזעצונג פונעם גאנצן משנה תורה להרמב”ם אין גראמען.

    ר’ יוסף גאנסו איז געווען א גאר פרוכטבארער משורר אין בורסא. גייענדיג אויפ’ן גאנג פון ר’ ישראל נג’ארה פון וועם ער האט געלערנט די חכמת השיר, טוט ער אויך גאר פינקטליך אנצייכענען די פארשידענע טערקישע ניגונים מיט וואס צו זינגען זיינע שירים. ער איז אויך געווען א גאון בתורה זייענדיג דער רבי פון מהר”ש אלגאזי (כנרת שוצמן, יוסף גאנשו משורר עברי בתורכיה במאות הט”ז והי”ז, עבודת דוקטור). אן אנדערער תלמיד פון נג’ארה איז ר’ אבטליון בן מרדכי, וואס האט שטארק פארשפרייט דעם סטיל פון שירה און פארפאסט אסאך אייגענע שירים. ער איז געווען באקאנט צווישן די טערקן פאר זיין טאלאנט און האט געהאט פארבינדונגען מיט דער מיסטישער ‘דערוויש’ גרופע, אן אפצווייג פון די ‘סופי’ מוסולמענער וועלכע האבן עוסק געווען אין טאנצן און שירה בדביקות. לויט געוויסע האט ער באקענט זיין רבי’ן מיט דער גרופע (זע שפעטער). ר’ אבטליון האט געגרינדעט די ‘חברת המפטירים’ וועלכע פלעגן פארשטעלן זייערע מוזיק אין שול. זיי זענען געווען שטארק באאיינפלוסט פון דער טערקישער מוזיק און פילע פון די שפעטערדיגע משוררים און מוזיקאנטן זענען געווען גאר פאפולער ביי אידן און טערקן צוגלייך (Bulent Aksoy, Great voice of Ottoman Turkish and Jewish music).

    ר’ אליהו קפשאלי דערציילט איבער א געוויסן ר’ אברהם פון די מגורשי ספרד וואס איז אויפגענומען געווארן ביים קעניג אלס הויף משורר.

    די אידישע מוזיק אין טערקיי איז זיך אין יענער תקופה ברייט צעוואקסן, און דער רייזנדער אווליה צ’לבי דערמאנט (שצה) פארשידענע מוזיקאלישע גרופעס פון הונדערטער באטייליגטע זינגער, טאנצער, און אינסטרומענט שפילער וועלכע זענען געווען געשעצט אפילו ביים סולטאן. ↩

53. זיינע אנדערע חיבורים אויף פילאזאפיע און אנדערע חכמות זענען פארברענט געווארן. דער ספר אין חרוזים אויף כללי העיבור איז פון ר’ יוסף בן שם טוב ב”ר ישועה חי. אן אנדערער וויכטיגער ספר פון לוחות און כללי עיבור השנים האט געשריבן ר’ יששכר אבן סוסאן (רע-שלד) אין זיין ספר ‘תיקון יששכר’, וואס איז אסאך באנוצט געווארן דורך שרייבער פון לוחות פאר פילע יארן. אויך ר’ אברהם צהלון האט געשריבן איבער’ן אסטראנאמישן חשבון המולדות אין זיין ספר ‘יד חרוצים’; ער האט אויך געשריבן א ספר ‘מרפא לנפש’ אויף יסודות הדת וואו ער ברענגט פון מו”נ ועקידה. ↩

54. אין זיינע ספרים ברענגט ער אסאך פון די פילאזאפן און רופאים. עס איז אינטערעסאנט זיין פשט אז ”יעקב איש תם” - יעקב איז געווען געזונט און שטארק, כאטש ”יושב אוהלים” און ער האט נישט געמאכט קיין איבונגען… (כתר שם טוב) ↩

55. רבי פון די גאונים מהראנ”ח, מהר”א ששון ועוד. זיינע פסקים ווערן געברענגט אין די תשובות פון די גאוני הדור, צווישן זיי דער מהרשד”ם וואס דריקט זיך אויס (חו” מ מ’) אז ער האט געלערנט די חכמות “לרקחות ולטבחות”. זיין ברודער ר’ שמואל און זיין זון ר’ יעקב מטלון מחבר פון ‘שארית יעקב’ האבן אויך געקענט פילאזאפיע. ↩

56. צב”ש פארציילט ער ווי ער האט געלערנט מורה נבוכים מיט ר’ לוי פשריאל, וועלכער האט עס געקענט אויף אויסעווייניג “אזויווי קרי”ש”; זיין זיידע ר’ לוי קוזין מח”ס ‘עלית קיר קטנה’ “רב מובהק ודרשן וחסיד גדול כולל בחכמות” האט געשריבן חיבורים אויף פארשידענע חכמות; ר’ שאלתיאל חפץ האט געקענט קבלה, אסטראנאמיע, פילאזאפיע, און געווען א משורר; ר’ ישראל אבא האט געקענט תלמוד, פסק, דרוש, קבלה, פילאזאפיע און חכמת הניגון; ר’ משה טאייטצאק “מעיין גדול ודרשן ובקי בחכמת הפילוסופיה”; ר’ דניאל אישטרויסה איז געווען א גרויסער ראש ישיבה און מחבר פון שו”ת מגן גבורים, ער איז געווען בקי אין די חכמות. אויך געפינען מיר א געוויסן ר’ ידידיה, רב אין ליפאנטו, איז געווען “כליל החכמה והמדע אביר הרופאים” (בנימין זאב סי’ רצח). ↩

57. ער איז געווען א תלמיד פונעם מהרח”ש. זיין קרוב איז ווארשיינליך געווען דער גרויסער פוסק ר’ יהושע חנדאלי, אויך א תלמיד פון מהרח”ש (רוזאניס שפעקולירט אז ער האט געקענט חכמת הרפואה). ר’ יהושע’ס אייניקל, הרופא ר’ יהודה חנדאלי, האט געדרוקט זיינע תשובות אונטער’ן נאמען ‘פני יהושע’ אינעם ספר ‘שני המאורות הגדולים’. אנדערע דאקטוירים פון דער משפחה זענען געווען ר’ אליהו אין קושטא און ר’ יצחק אין סאלוניקי. ↩

58. זיין איידעם איז געווען יוסף פילוסוף, דער לעצטער שווער פון שבתאי צבי. כאטש ער איז געווען א רב וגאון (זיין שווער ברענגט אים אין זיינע תשובות) איז ער שפעטער געווארן פון די גרויסע פירער פון די שבתאים און זיך געטויפט צו איסלאם. ↩

59. אין א פריערדיגן קאפיטל האבן מיר דאס אביסל דערמאנט; מיר געפינען אזויפיל ווי 30 אפיציעלע הויף-דאקטוירים פארצייכנט. נאך דער פאטימישער דינאסטיע איז געווען די ‘איובישע’ דינאסטיע, וועמענ‘ס גרינדער, דער בארימטער סולטאן ‘צלאח אל-דין’, האט פארמאגט אזויפיל ווי אכט אידישע דאקטוירים, צווישן זיי דער רמב“ם. ביי די סוני רעאקציאנערן האט חכמה פארנומען א קלענערן ארט און האט דעריבער אויך משפיע געווען אויף די אידן אין זייער באצוג דערצו. ↩

60. דער רייזנדער ר’ משולם מוולטירה (רמא) דערמאנט ר’ שלמה ב”ר יוסף הנגיד און ר’ שמואל רופאי הסולטן. פילע אידישע און קרא’ישע דאקטוירים האבן זיך געטויפט אנצוהאלטן זייער פאסטן אבער מיר טרעפן עטליכע וואס זענען געבליבן אידן. ‘אסאד היהודי’ איז געווען אן אויגן-דאקטער און כירורג אין צוגאב צו א פילאזאף און חכם, ער האט געהיילט פילע פרינצן און שרים. צווישן זיינע פריינט איז געווען דער גרויסער מוסולמענישער בעל הלכה ‘אבן-תאימיאה’ וועלכער איז באקאנט מיט זיין שטרענגן טראדיציאנאליזם. יהושע ן’ שגיר דער רופא הסולטן איז געווען פון א קרא’ישער משפחה פון דאקטוירים וואס פילע פון זיי האבן זיך געטויפט. ‘אל-סדיד אל-דמאטי’ איז געווען אין צוגאב צו רופא הסולטן א פילאזאף, מאטעמאטיקער און משורר (אמיר מזור, אסד היהודי, ציון עז). ↩

61. מיכאל וינטר, היהודים והמדינה במצרים העות’מאנית, פעמים 70. ווען די טערקן האבן איבערגענומען האט דאס נגידות זיך אויפגעהערט, אבער געוויסע חשוב’ע אידן האבן ווייטער פארנומען הויכע אמטן ביי די פאשאס פון מצרים אלס פינאנץ מיניסטארן און אנדערע באאמטע, ווי צב”ש דער באקאנטער שר ר’ אברהם קאסטרו. די אידישע רבנים זענען באטיטלט געווארן בלויז מיט’ן טיטל “דזשיליבי” (Chelebi, שר). ↩

62. אין זיין גרויסער ביבליאטעק איז געזעסן דער היסטאריקער ר’ יוסף סמברי וועמענ’ס ספרים זענען א וויכטיגער מקור פאר דער תקופה. ר’ אלעזר’ס ברודער איז ר’ יוסף מהר”י סכנדרי וואס ווערט ציטירט אין בית יוסף (טוב מצרים). ↩

63. זע תולדות חכמי ירושלים ח”א פרק ד’ עמ’ 72 איבער זיין בקיאות אין אסטראנאמיע, טאפאגראפיע, באטאניקע און רפואה. אין זיין ספר ‘מצודת דוד’ אויף טעמי המצות ברענגט ער די שיטה פון רמב”ם אז מען דארף חוקר זיין באמונה, אבער אין אלגעמיין איז ער מער נוטה צו קבלה און ווייניגער צו חקירה, וואס דערקענט זיך פון וואס ער שרייבט אז עס זענען נישט פארהאן י”ג עיקרים נאר יעדער אות פון דער תורה איז וויכטיג (ובהקדמה למגדל דוד: “אמונות נפסדות חיצוניות הגריות יוניות אשר גרמו רעה לעולם”). ר’ יצחק עקריש האט זיך אסאך געדרייט ביים רדב”ז, ער האט געדרוקט פילע היסטארישע ספרים און כתבי יד, צווישן זיי ‘אגרת אל תהי כאבותיך’ קעגן די נוצרים, שרייבנדיג אין דער הקדמה איבער די פילע ויכוחים וואס איז אים אויסגעקומען צו פירן מיט די נוצרים וישמעאלים.

    פון די גרעסטע רבנים אין מצרים איז געווען דער גאון ר’ אברהם הלוי מח”ס ‘גינת ורדים’, זיין איידעם “רופא כל בשר” ר’ חיים טאויל האט געלאזט דרוקן דעם ספר. איינער פון די גרויסע רבנים אין מצרים אין דער תקופה איז געווען ר’ שמואל הלוי חכים (רמ-שז), וועמענ’ס תשובות ווערן געברענגט דורכ’ן בית יוסף און אנדערע גדולי הפוסקים בימיו, און לויט פרומקין (תולדות חכמי ירושלים חלק א ד) איז ער מעגליך געווען א דאקטער. זיין טאטע איז געווען פערזענליך נאנט מיט’ן מושל אין מצרים און האט גע’שתדל’ט פאר אידן. ↩

64. זע יוסף בן-שלמה, יחסו של ר’ משה קורדובירו לפילוסופיה ולמדעים, ספונות ו. הנ”ל, תורת האלוהות של ר’ משה קורדובירו, תשכ”ה. זע אבער ברכה זק, בשערי הקבלה של ר’ משה קורדובירו, אז עס איז אביסל איבערגעטריבן. ↩

65. צום ביישפיל טרעפן מיר שארפע אויסדרוקן פון ר’ משה אלשיך קעגן חכמות און פילאזאפיע (זע שמעון שלם, רבי משה אלשיך ושיטתו), ר’ שלמה אלגזי אין זיינע ספרים, ר’ שלמה אלקבץ אין פארשידענע פלעצער רעדט קעגן דעם, כאטש געוויסע פילאזאפישע געדאנקען זענען שוין געבליבן פארשפרייט אפילו ביי די מקובלים (זע ברכה זק, יחסו של ר’ שלמה אלקבץ לחקירה הפילוסופית); זע צב”ש אין שורש ישי פון ר”ש אלקבץ (ב יב) א לאנגן דיון בדברי העקידה ומו”נ וואו ער ברענגט די ‘חכמי הטבע’, און אזוי אין נאך פלעצער.

    משה חלמיש (לאופי מעמדו של הרמב”ם בכתבי מקובלי צפת במאה הט”ז, דעת 64) ווייזט אן וויאזוי אלע ספרים אין דער תקופה ציטירן פארשידענע ענינים פון רמב”ם און אנדערע אידישע חוקרים, וואס זענען ארגינעל באזירט אויף חקירה. מערקווירדיג איז דער ‘חרדים’ פון ר’ אלעזר אזקרי וועלכער ציטירט דעם לשון הרמב”ם אין הלכות דעות, אבער אנשטאט “יסוד היסודות ועמוד החכמות” זאגט ער יסוד היסודות “ועיקר הכל” לידע שיש שם מצוי וכו’. ענליך איז דער לשון פון רמ”ק “יסוד האמונה ועמוד העבודה”, ארויסברענגענדיג דעם אמונה געדאנק העכער דער חכמה און חקירה פונעם רמב”ם. ↩

66. די “חכמה” פון אלכעמיע - וואס איז א געמיש פון פארשידענע אלט-פארצייטישע חכמות און איינרעדענישן, און זוכט צו פארשטיין די נאטור פון ‘חומר’ און וויאזוי עס צו טוישן - איז געווען פארשפרייט אין די מיטל-אלטער יארן, אין טייל צווישן מקובלים וועלכע האבן געזען דערין אן ענליכקייט צו זייערע מיסטישע לערנונגען, און איז נאכמער פארשפרייט געווארן דורך די מיסטיש-גענויגטע רענעסאנס פארשער וועלכע האבן געזוכט צו פארשטיין די סודות פון דער בריאה. אפילו אזא רעספעקטירטער חכם ווי אייזיק ניוטאן האט אוועקגעגעבן יארן צו פארשן די חכמה. די היסטאריע פון אלכעמיע איז - פונקט ווי די חכמה אליין - פול מיט צווייפלהאפטיגע מעשיות. לויט קוועלער איז גאר די חכמה ערצייגט געוארן דורך אידן; מרים היהודייה, א פארשערין פון אלכסנדריה של מצרים, ווערט פאררעכנט אלס איינע פון די ערשטע אלכעמיקער אין די יארן פון נאכ’ן חורבן. לויט דער לעגענדע איז ניקולאס פלעמל געווען דער איינציגסטער וואס האט מצליח געווען צו טוישן בליי צו גאלד נאכדעם וואס ער האט געטראפן דאס בוך פון אברהמ’לין פון מצרים (א ספר אויף קבלה-מעשית און אלכעמיע), און מיט דער הילף פון אן אנדערן איד האט ער דאס באוויזן צו ליינען. די אלע זאכן זענען ווי פארשטענדליך ווייט פון קראנט.

    דא איז אויך אינטערעסאנט צו דערמאנען די אלע אנדערע סארטן צווייפלהאפטיגע “חכמות” וואס זענען פארשפרייט געווארן ביי אידן אין די ארצות המזרח נאך גירוש שפאניע; אלע מיני באבסקע רפואות, לחשים, סגולות, קמיעות, השבעות, גורלות, חכמת הפרצוף, חכמת היד, אפשפרעכן עין הרע, חלומות, מזלות, כישוף און קבלה מעשית, וואס זענען איבערגעכאפט געווארן פון די אבערגלויביגע אראבער אין די מזרח לענדער. גאר אסאך ספרימ’לעך זענען פארפאסט געווארן איבער די און ענליכע חכמות, און זיי זענען געווען גאר פאפולער. איין ביישפיל איז די פאפולערע אנציקלאפעדיע ‘מדרש תלפיות’ פון ר’ אליהו הכהן פון איזמיר (תיט-תפט) וועלכער ברענגט פארשידענע אינטערעסאנטע ידיעות און חכמות, אין א געמיש פון סגולות און שמועות אינאיינעם מיט אמת’ע ענייני הטבע פון אלטע און נייע מקורות, ווי נאטורן פון פארשידענע שטיינער, אנאטאמיע, בעלי-חיים, אסטראלאגיע ועוד צווישן ענייני מוסר, דרוש וקבלה. א געוויסער ר’ משה בוטריל האט אפילו פארפאסט א ספר ‘עין משפט’ (שכא) איבערצוטייטשן די צווייפלהאפטיגע “נבואות” פונעם בארימטן מיסטיקער נאסטערדאמאס (אליין אן אפשטאמיגער פון אידן, רסג-שכו). מיר וועלן נישט פארברייטערן איבער די ענינים אבער עס איז באמערקנסווערד צוליב זייער נאנטן שייכות און צוזאמענארבעט מיט די אלגעמיינע איינרעדענישן וואס זענען געווען פארשפרייט ביי די ארטיגע פעלקער. ↩

67. אין ספר הברית באוואונדערט ער וויאזוי ר’ חיים ויטאל האט שוין געוואוסט פונעם סוד אז לופט האט וואג - נאך פאר די חכמי האומות. באמת ווייזט דאס וויאזוי רח”ו איז געווען באהאוונט אין די לעצטיגע ערפינדונגען פון סייענס, וואס גאלילעא האט נארוואס אנטדעקט דעם פאקט אין יענער תקופה. ↩

68. זע יעל בוכמן, פנקס המרשמים של רבי חיים ויטאל. אין דעם ספר איז פארהאן אן אויסוואל פון פארשידענע ערליי חכמות ווי קבלה מעשית, סגולות און קמיעות, רפואות און טעכנאלאגישע מיטלען און פראקטישע אנווייזונגען צו ערצייגן שטוב זאכן, און אלכעמיע, אין וואס רח”ו האט עוסק געווען אין זיין יוגנט און אויך שפעטער בסוף ימיו. ער ציטירט פילע אידישע חכמים און זייערע מקורות, זייט-ביי-זייט מיט אייגענער ערפארונג. אין ספר התכונה ווערן ציטירט פילע אסטראנאמישע ביכער. ↩

69. איינער פון די באקאנטע תלמידים פון רח”ו איז געווען ר’ אפרים פאנציירי פון דמשק, א גרויסער גאון ומקובל און גלייכצייטיג א דאקטער. גאנץ לעצטנס איז אנטדעקט געווארן אין צפת דער קבר פון הגאון המקובל ר’ יהושע ן’ נון מתלמידי ר’ חיים ויטאל וואס האט געהאלפן פארשפרייטן זיינע כתבים, אין וועלכן ער ווערט באטיטלט אלס “הרופא המובהק” (מחקרים חדשים של הגליל, ספר שני עמ’ 234). אן אנדערע מצבה וואס איז געפונען געווארן איז פון “הרופא המובהק” ר’ אברהם ן’ עזרא, וואס איז געווען דער רופא העיר צפת בימי הב”י. אן אנדערער באקאנטער תלמיד פון רח”ו איז דער גאון ר’ חייא רופא פון די רבני צפת, וועלכער האט נאך געלערנט פונעם אריז”ל אליין, און לויט געוויסע איז ער מעגליך געווען א דאקטער און מיר טרעפן אים עוסק זיין אין אנגרייטן רפואות (א’ דוידסון, חכמי צפת בין השנים 1540-1615; מעמדם הדתי והחברתי). ↩

70. זע אין הקדמה צו חסד לאברהם וואו ער פארציילט איבער זיין לערנען חכמות אין דער יוגנט. אין בעלי ברית אברם ברענגט ער אסאך די ספרי פילוסופיה ורפואה ותכונה, פון די ראשונים און פון אריסטו און אל-גאזאלי וכדו’. ↩

71. עס זענען דא וואס זעען אין דעם אן ענליכקייט צו די טערקישע סופי מיסטיקער וואס פראקטיצירן א פארעם פון דביקות און חשק צו גאט דורך טאנצן און זינגען שירי אהבה. זע אויך אין ראשית חכמה שער האהבה פרק ד’ איבער די ”פרושים” וואס קען מיינען די סופיים. ↩

72. דער אריז”ל האט אבער נישט געהאלטן פון די פיוטים וואס זענען פארפאסט געווארן דורך די משוררי ספרד וואס זענען פול מיט פילאזאפישע געדאנקען (שער הכוונות), בפרט דעם שיר ‘יגדל’ וואס איז געבויט אויף די י”ג עיקרים. טייל זעען דאס אלס קעגנערשאפט צום ענין פון י”ג עיקרים וואס דער רמב”ם האט אוועקגעשטעלט ע”ד חקירה. ↩

73. זע יוסף יהלום, שירה עברית מיסטית והרקע התורכי שלה, תרביץ ס. הנ”ל, ר’ ישראל נג’ארה, פעמים יג. ער שרייבט אז עס איז נישט אמת אז דער אריז”ל האט זיך אויסגעדריקט אז ער האט נשמת דוד המלך וויבאלד ער איז געווען פיל יונגער, אבער זיינע שירים זענען באטראכט געווארן אלס חלק פון די מנהגי האר”י.

    די לידער, “מיוסדים על אדני אופני ניגוני ערב ותוגרמה”, זענען ווארשיינליך געווען באקאנט ביים פאלק; מיר געפינען אים זיך באניצן מיט 150 טערקישע לידער, 60 אראבישע, און 30 שפאנישע, וואס דאס אלץ האט ער געגלויבט וועט יעדער קענען! (חנוך אבנארי, השיר הנכרי כמקור השפעה לישראל נג’ארה)

    זיין סטיל פון ניצן לשונות של חשק אין שירי קודש (און אזוי אויך ניצן ווערטער-שפילן אין די שירים וואס האבן א באדייט סיי אין לשה”ק און סיי אין טערקיש) האט אויסגערופן אויפברויז פון ר’ מנחם די לונזאנו פאר’ן “פארשוועכן די תפילות”, כאטש די גוי’אישע ניגונים שטערט אים נישט און ער אליין פלעגט דאס אויך טון. אויך ר’ חיים ויטאל טוט אים מיאוס אראפרייסן אין זיין ‘ספר החזיונות’. ↩

74. ר’ לוי דערמאנט די מחלוקת המקובלים והפילוסופים לגבי גלגול און האלט זיך נייטראל (שו”ת מהרלב”ח סי’ ח). ער האט זיך גע’שמד’ט באונס אלס קינד, און דער פאקט איז דערמאנט געווארן דורכאויס דעם פולמוס הסמיכה מיט מהר”י בירב, וועלכער אנערקענט אבער ר’ לוי’ס גרויסקייט בעניני חכמה. זע אויך א’ דוד, דרושיו של רבי לוי אבן חביב, קרית ספר 61 וואו ער ברענגט עניני מחקר.

    זיין טאטע איז געווען דער גרויסער גאון ר’ יעקב ן’ חביב, מחבר פונעם באקאנטן ‘עין יעקב’. ר’ יעקב האט נישט געהאלטן פון חקירה, ער רייסט אראפ די אידישע פילאזאפן און האלט בכלל נישט אז עס זענען פארהאן עיקרים אין דער תורה, א זאך וואס שמעקט פון חקירה (הכותב בע”י מגילה ב:). זע יוסף הקר, ר’ יעקב ן’ חביב, לדמותה של ההנהגה היהודית בשאלוניקי בראשית המאה הט”ז. ↩

75. ת-תסב. ער איז לכאורה אויפגעוואקסן אלס אנוס און שטודירט אין אוניווערזיטעט. ער איז געווען א גרויסער חכם און רופא מומחה, אן אסטראנאמער און פילאזאף און קענער פון פילע חכמות. ער האט געקענט אסאך שפראכן און זיך געהאלטן נאנט מיט די מוסולמענישע און קריסטליכע פירער אין ירושלים פון וועם ער האט פרובירט אפצולערנען וויאזוי צו פארבעסערן דאס אידישע קהילה לעבן. חוץ פון זיינע 2 בארימטע איידעמער איז ער אויך געווען דער טאטע פון הגאון ר’ עזרא מלכי פון סאלוניקי. (אליעזר ריבלין, לקוטים מפירוש על התורה מאת ר’ רפאל מרדכי מלכי. זע עמ’ 44 איבער דער ישיבה. צווישן זיינע פארשלאגן איז געווען צו מאכן ניתוחי מתים פאר אומבאשטימטע טויטן). ↩

76. משנת חכמים סי’ קיד, עיי”ש באריכות (ולקט הקמח אבות ג). דארט אין דער הקדמה ברענגט ער א ווארט פונעם קריסטליכן געלערנטן ‘וואלף’ (וואלף ברענגט אים אויך אין זיין בוך). זע סי’ תרכז זיין בקיאות אין היסטאריע. ↩

77. דער ספר, ‘פרי מגדים’, איז א שטיקל אנציקלאפעדיע אויף פילע חכמות. ער האט באקומען זיין דאקטאראט אויף מעדיצין אינעם אוניווערזיטעט אין ליידן, האלאנד. צו דעם האט אים געהאלפן צוגרייטן דער דאקטער משה אורוביו פון אמסטערדאם (גליליאו 118). ↩

78. אין שו”ת אבקת רוכל להב”י סי’ לד שרייבט דער גאון ר אברהם טריווש צרפתי (איטאליע-א”י, רל-שיב, מחבר פון ברכת אברהם) “והנני הולך להתעסק ברפואת חולה”, וואס דערפון איז משמע אז ער האט אויך עוסק געווען אין דאקטעריי. ↩

79. זהר עמר ויעל בוכמן, צוהר לעולמם של רופאים ומרפאים יהודים בארץ ישראל העות’מאנית, גליליאו 118. אויך אידישע שפיטעלער געפינען מיר אין ירושלים, זע Miri Shefer, Poverty and charity in middle eastern contexts. אן אינטערעסאנטן פאל געפינען מיר מיט א ירושלימ’ער געבוירענעם ‘שמואל ויוואס’ (שיג-שפא) וואס האט געלערנט תורה אין קבלה אין צפת, שפעטער איז ער געווארן א דאקטער ביים סולטאן אין טערקיי פאר 16 יאר, און דערנאך איז ער געווארן א קריסט אין רוים און האט געדינט אלס הויפט צענזאר איבער די אידישע ספרים. ↩